In 1985, toen de HOS werd ingevoerd was Nederland in een recessie en was het voor hoogopgeleiden moeilijk aan een baan te komen. De overheid kon probleemloos de salarissen voor nieuwe docenten verlagen en de onderbouw HAVO en VWO tot tweedegraadsgebied verklaren. De leraren hielden zich gedeisd. De zittende om hun voorrechten te behouden en de nieuwe omdat ze blij waren een baan te hebben.
Nu in 2007 liggen de machtsverhoudingen bij het onderwijs heel anders. Het werken met laagopgeleide begeleiders blijkt een fiasco. Onze welvaart blijkt bedreigd omdat er te weinig goed in hun vak opgeleide leraren zijn om voor de Nederlandse samenleving een nieuwe generatie van voldoende hooggeschoolden op te leiden. De machtsverhoudingen tussen de goede leraar enerzijds en de schoolbesturen en de Nederlanse overheid zijn in vergelijking met 1985 geheel omgekeerd.
Macht is iets dat je mag gebruiken als het een rechtvaardige zaak betreft. Een goed opgeleide leraar kan in principe onder dezelfde omstandigheden werken als een advocaat of een arts. Geheel zelfstandig met zo nu en dan intercollegiale consultatie. Door de schaarste op de markt kunnen goed opgeleide leraren eisen onder dezelfde omstandigheden te werken als artsen en advocaten. Zij bieden dan voortaan de scholen aan om onder afgesproken omstandigheden voor een bepaald bedrag bepaalde klassen met een voorgeschreven resultaat voor een bepaald extern opgesteld en afgenomen examen in een bepaald leervak op te leiden. Als het resultaat onvoldoende is volgen er financiële sancties.
Als de goed opgeleide docenten zich zouden verenigen zouden zij m.i. bovengenoemde emancipatie tot beoefenaar van het vrije beroep kunnen afdwingen.
Reacties zijn gesloten.
Ik haal een ding uit het
Ik haal een ding uit het verhaal van Seger dat ik van harte onderschrijf:
Dit is het moment waarop bevoegde en vakbekwame docenten nu eindelijk eisen moeten gaan stellen op het terrein van salaris, werkomgeving, werkdruk, autonomie, scholing, secundaire arbeidsvoorwaarden etc.
Het is zeker de doodslag voor ons vak als wij nu de volgende lading beunhazen gaan tolereren. Dus alleen assistenten en onbevoegden (die gaan we dus niet coachen) voor niet-onderwijsgevende taken.
Vakgenoten let op uw zaak.
zittend gedeisd
In 1985, toen de HOS werd ingevoerd [knip] De leraren hielden zich gedeisd. De zittende om hun voorrechten te behouden
De zittenden hebben zich zeker niet gedeisd gehouden.
Ik heb op het Malieveld gestaan, in optocht door Den Haag geslenterd en een dag salaris ingeleverd.
Mij heeft het niet geholpen, maar de zittende 1e graders met voldoende 1e graads uren wel.
klem zitten
Met het tweedegraads verklaren van de onderbouw VWO en HAVO werd de eerstegraads bevoegdheid salarieel gekoppeld aan het eerstegraad lesgebied. Blijkbaar verloor je in het secundair onderwijs je eerstegraads salaris als je te weinig lessen in de bovenbouw HAVO/VWO gaf. Bovendien kreeg je blijkbaar niet het oude eerstgraadssalaris als je in latere jaren wel in de bovenbouw les ging geven. Op deze mensen heb ik nooit zicht gehad. Toen de analystenscholen in de latere jaren gesplitst werden in HBO- en MBO- scholen kregen eerstegraders die naar het MBO gingen een garantie voor het oude eerstegraadssalaris. Seger Weehuizen
Eerstegraders nIet passief!
In elk heb ik indertijd tegen de HOS gedemonstreerd als eerstegrader.
Macht
De macht ligt helaas niet bij de goedopgeleide leraar en ik ben bang dat hij daar de komende tijd ook niet komt te liggen (al zullen we als BON wel onze best doen).
Het simpele feit is namelijk dat ‘de samenleving’ helemaal niet zit te wachten op de diensten van de goedopgeleide leraar. De samenleving heeft liever een goedkope beunhaas dan een dure expert.
Nederland zal er wel achter komen dat dit niet verstandig is, maar ik denk dat dit pas zal gebeuren als we al lang overvleugeld zijn door de aziatische landen en de kennis geheel uit Nederland verdwenen is. En dan is het te laat. Worden we een beetje zoals Afrika nu. Misschien dat de Chinezen tegen die tijd geld in zullen gaan zamelen voor hollandse kindertjes met hongerbuikjes.
bevreesde politici?
Mij leek dat “de politiek”, zeker na de hoorzittingen van de commissie Dijsselbloem, begrepen had dat de Nederlands welvaart net zo zeer bedreigd werd door het slechte onderwijs als door het broeikaseffect. Wel begrijp ik uit de houding van minister Plasterk dat hoger salaris voor eerstegraders bij het publiek (de samenleving) en de tweedegraders niet goed ligt. Hen ontbreekt het besef van een noodtoestand. Hun houding m.b.t. goed in hun leervak opgeleide tweedegraads docenten kan ik niet inschatten. We lopen mogelijk het risico dat de overheid uit angst voor de publieke opinie en door het verzet van laaggeschoolde docenten het steven nog niet durft te wenden.
Maar laten we het toch maar proberen.
Seger Weehuizen
het ultieme wapen: goede leraren zijn klimaat neutraal
Dat lijkt me het argument om vele miljarden uit de schatkist naar boven te halen.
Laten we de bon schatkist gebruiken om een communicatie adviseur te betalen om ons in de markt te zetten als klimaat neutraal.
Daarvoor zijn in ieder geval twee ijzersterke argumenten te geven.
we leren de leerlingen iets veel sneller dan dat ze dat zelf moeten uitzoeken (dus minder reistijd voor leerlingen)
we gebruiken minder stroom dan al die computers.
De BON leraar: een GROENE leraar!
Zo… nu even rustig achterover leunen en wachten tot de aanbiedingen binnen stromen.
Bachelor docenten?
Plasterk heeft ideeën om de Masteropleidingen duurder en selectiever te maken.
De universiteiten zullen dan meer Bachelors voor de arbeidsmarkt moeten klaarstomen.
Dat zal het onderscheid tussen HBO en universiteit geen goed doen; veel meerwaarde zal een WO bachelor niet hebben. Daarmee vervaagt het onderscheid tussen HBO en WO en de academisch gevormde eerstegraads docent zal nog schaarser worden dan nu.
Zou de politiek al filosoferen over opheffing van het onderscheid tussen HBO en WO?
Eén stelsel voor hoger onderwijs (met alle docentenin schaal 10)
Hendrikush schreef: “Zou de politiek al filosoferen over opheffing van het onderscheid tussen HBO en WO?”
Dat doen politici en hoger-onderwijsbestuurders al lang. Eén stelsel van hoger onderwijs’ luidt de kreet en men doet voorkomen dat dit a) erg verstandig en b) onafwendbaar is. Net als de tweede fase dus, of de basisvorming; en we zien dagelijks in het POOV wat van mooie plannen kan terechtkomen en wat er schuil gaat achter fraaie retoriek.
In dat nieuwe stelsel bestaan HBO en WO niet meer als gescheiden entiteiten, maar hooguit als onderscheiden studieroutes. In het nieuwe HO kunnen studenten wetenschappelijke of beroepsmatige belangstelling najagen, of allebei. D einst moet komen uit een betere inhoudelijke afstemming, gemakkelijker overstap en (maar dat moet uit de lucht komen vallen) een hoger rendement. Uiteraard verbetert ook de kwaliteit op alle fronten vanzelf mee.
Het spreekt voor zich dat als je bestuurder bent, de winst ook materieel te behalen valt. Want als bestuurder van een instelling met 100.000 studenten moet je natuurlijk twee keer zoveel verdienen als bestuurder van een instelling met 50.000 studenten. Ook moeten we niet raar opkijken als de twee-keer-zo-grote-instelling straks ook twee keer zo veel bestuurderen nodig zal blijken te hebben. De docentsalarissen zullen ongetwijfeld standaard op schaal 10 (LB) worden gezet. Dat laatste is nu ook aan de gang in academia (talrijke gepromoveerde UD’s en postdocs in schaal 10; zie academictransfer.nl). We zien dus in het onderwijs over de hele linie een duidelijke opwaardering van managementfuncties en degradatie van docentfuncties, met een bijna even scherpe scheiding tussen de generaties (voor/na aiostelsel) als bij de HOS.
Gepromoveerd en toch schaal tien
Snap ik niet, overal op dit forum lees ik dat alléén in het onderwijs de academische titels niet beloond worden.
Universiteiten zijn instellingen voor hoger…. wat ook weer?
Hinke, je weet toch wel dat universiteiten instellingen zijn voor hoger onderwijs? De slotsom is dat academische titels alleen buiten het onderwijs beloond worden.
De verlaging van het salaris voor gepromoveerden is trouwens van de afgelopen een, hooguit twee jaar. Ook universiteiten hebben inmiddels te maken gekregen met het Functie Waarderings Systeem volgens de Hays-systematiek. En ook in academia verdienden managers nog nooit zo veel en jonge onderzoekers en gepromoveerde docenten nog nooit zo weinig.
Het verschil is dat het docent- of onderzoekerschap aan een universiteit een baan is met een behoorlijke status en hoge intrinsieke waarde voor wetenschappelijk getalenteerden en geïnteresseerden. Daarvan zijn er ook aanmerkelijk minder nodig dan van goede eerstegraads opgeleide vakdocenten. Daarom konden universiteiten het maken om het aio-stelsel in te voeren (wat ook een gigantische inbreuk was op inkomen en rechtszekerheid van jonge, getalenteerde onderzoekers) en nu om universitair docenten te degraderen.
Verlaging van het salaris voor gepromoveerden
De verlaging van het salaris voor gepromoveerden is trouwens van de afgelopen een, hooguit twee jaar.
Is in het VO al het geval sinds de HOS-nota, 3 periodieken + extra trap (vergelijkbaar met oude schaal 13). Praktisch niemand, behalve die het betroffen, hebben zich daar over opgewonden: “je doet toch hetzelfde werk als ik”.
Nog een verschil
Op universiteiten heb je (tegenwoordig) een internationale arbeidsmarkt.
De AIO is alweer vervangen door de bursaal (zeer waarschijnlijk is dit in strijd met het arbeidsrecht, maar dat maakt de managers niet uit). Een promovendus heeft tegenwoordig niet eens meer een baan, maar is student (geen WW, pensioen etcetera). De bursalen op mijn Nederlandse universiteit waren allemaal buitenlanders. Voor een Vietnamees is het best een goede deal. Nederlanders keken wel uit.
Hinke,
Iedere academicus die
Hinke,
Iedere academicus die uit de staatsruif eet is potentieel slachtoffer. Maar in de Rijksdienst valt het nog wel mee. Maar de situatie is het extreems in het onderwijs. Het hogeronderwijs probeert dit hier en daar na te volgen. Misschien is besturen op afstand medeplichtig.
Overvleugeld
Je hebt het over “de samenleving zit” en “Nederland zal”, maar ouders die wél beseffen hoe waardevol een goede opleiding is, willen wel degelijk goedopgeleide docenten voor de klas.
Ik herhaal het nog maar eens: deze ouders laten zich dus écht niet afschepen met ondermaats onderwijs; ze zullen het heft in eigen hand gaan nemen en hun toevlucht zoeken bij particuliere scholen. Liever 12.000 euro per jaar betalen voor goed onderwijs, dan je kind “gratis” blootstellen aan gepruts. De samenleving betaalt weliswaar niet meer die 6000 euro mee, maar het onderwijs voor jóuw kind is veiliggesteld.
De kennis verdwijnt dus niet uit Nederland. Uit de VS, waar je, voor zover ik weet, in veel staten óók kunt kiezen uit “goedkoop & slecht” of “duur en goed”, is de kennis immers ook bepaald niet verdwenen; integendeel. Wél zal hij veel ongelijker verdeeld worden. En dát gaat net zo goed grote problemen geven. Nederland wordt niet een beetje zoals Afrika, Nederland wordt een beetje zoals de VS. Niet iedereen armer dus, maar de rijken rijker en de armen armer dan nu in Nederland het geval is. Lijkt mij persoonlijk jammer; ik denk niet dat we daar als samenleving gelukkiger mee zullen worden; eerder het tegendeel. Het gemiddelde geluksniveau (mensen die dit aangeven op een schaal van 1 tot 10) daalt overigens ook al decennia in de VS. Tja, het is maar wat voor samenleving je wilt.
Re: overvleugeld
Nederland is niet te vergelijken met de VS, eerder met een staat binnen de VS. De Europese unie is wel enigzins te vergelijken met de VS.
Hier in Engeland verwachten ze een verdubbeling van de bevolking in de komende 100 jaar (vooral door immigratie vanuit Europa). Spanje en Italie zijn nu al qua bevolking aan het krimpen (veel landen in centraal Europa ook). De kennis vertrekt naar Engeland. Zoals ze in de VS naar California of New York gaan.
Als je als rijke Nederlandse ouder goed onderwijs wil, dan stuur je je kind naar Eton in Engeland (schijnt al te gebeuren), niet naar een particuliere school in Nederland.
Waarom willen we eigenlijk beter onderwijs?
Oké, als gedachtenexperiment gaan we er even vanuit dat de EU en de VS vergelijkbaar zijn: één vrije markt met ook vrij verkeer van personen. De Beneluxlanden zitten momenteel momenteel met Engeland, de Rijn-zone en Noord-Italië in de Europese kernregio; zeg maar wat het Noordoosten+Californië voor de VS is.
Nu beweer jij: doordat Nederland (en wellicht andere Europese landen) hun gesubsidieerde onderwijssystemen verwaarlozen, vertrekt de kennis naar Engeland. En daardoor wordt Nederland een beetje Afrika. Dus de staat Vermont (als ik het wel heb een in Amerikaanse context redelijk progressieve staat, in het meer welvarende deel van de VS) verwaarloost zijn onderwijssysteem, en wordt dus een beetje zoals Afrika. Kijk, dát geloof ik dus niet.
Alleen al niet vanwege het Nederlandse arbeidsethos; zie alleen al de scholieren met hun bijbaantjes. Verder ook niet vanwege de nabijheid van (de rest van) de Europese kernregio. Onder meer dus van Engeland; was daar trouwens het gesubsidieerde onderwijs ook al niet flink verziekt door bezuiniging en vernieuwing? Kennelijk dus geen probleem voor de economie?
Verder is de Nederlandse economie veelzijdig (is altijd handig) en sterk vervlochten met de rest van de wereld. Ja, daar profiteer je inderdaad alleen maar goed van als je mensen hebt die wat kunnen. Maar welgestelden zorgen er zelf wel voor dat hun kinderen wat kunnen, en voor de rest halen bedrijven de benodigde mensen (kenniswerkers, vaklieden) wel uit het buitenland.
Op dit moment sturen ouders hun kinderen inderdaad niet naar een particuliere school in Nederland; waarom zou je ook als het gymnasium nog goed is, goedkoop is, en een hoge status heeft. Mijn punt is dus dat dat “goed” onder druk staat, daarmee op termijn de status ook, en dat goedkoop dus duurkoop wordt. Eton vervalt voor de meesten zodra er een goede tussenliggende mogelijkheid in Nederland is of komt, en door de vrije markt komt die er vanzelf.
Verder:
– Spanje en Italie zijn, vergelijkbaar met Japan, qua bevolking aan het krimpen, maar dat komt daar vooral doordat men er voor zelfontplooiing/carrière kiest en dus minder kinderen neemt;
– Ik meen gelezen te hebben dat ook in Groot-Brittannië het geluksniveau al decennia aan het dalen is, net als in de VS: niet snel, maar wel gestaag. Verbazen doet het me niet. Ik schaam me ervoor dat ik hier in herhaling val, maar er schijnt geen, of geen sterke correlatie tussen inkomen en geluk meer te zijn boven een jaarinkomen van ongeveer EUR 17.000. Dan ga ik toch liever voor beter onderwijs, en voor behoud of verhoging van geluk in de samenleving. Waarom willen we eigenlijk anders beter onderwijs? Omdat we nóg meer welvaart willen? Omdat we bang zijn voor de toekomstige economische macht van India en China? Bang voor economische achteruitgang?
Re: waarom willen we eigenlijk beter onderwijs
Nederland in de toekomst als Afrika nu is inderdaad iets pessimistisch. Het Detroit van nu is waarschijnlijk een betere vergelijking.
Over arbeidsethos: dat hebben veel afrikanen ook. Hun probleem is hun leiders die alleen maar voor zichzelf en hun kleine kliekje zorgen en de rest laten barsten. Komt dat je in de Nederlandse onderwijssituatie bekend voor?
Het onderwijs in Engeland heeft inderdaad behoorlijk te leiden gehad van vernieuwlingen. Immigratie heeft veel van die problemen gemaskeerd. Als ik kijk naar mijn eigen Engelse wiskunde afdeling dan zijn de Engelsen in de minderheid. Waarschijnlijk zijn ze niet eens meer de meest voorkomende nationaliteit (dat zijn waarschijnlijk de Duitsers).
Inderdaad heeft Engeland vele negatieve kanten (Amerika heeft er nog wat meer). Ik zeg ook niet dat Nederland op Engeland moet gaan lijken (laat staan op Amerika).
Bang zijn voor de economische macht van China lijkt mij heel verstandig: met economische macht komt ook andere macht.
Re: Re: waarom willen we eigenlijk beter onderwijs
Niet dat we hier nog veel over van mening verschillen, maar nog even wat losse dingen.
De Detroitvergelijking gaat misschien mank omdat Nederland van oudsher relatief weinig industrieel is. Ook stelt het sociale vangnet in Detroit wat minder voor, maar dat kan ook in Nederland op termijn veranderen.
Veel Afrikanen zijn zeker werklustig en hardwerkend, maar hier stond pas nog iets over in het NRC. De verklaring waarom het Zuidoost-Azië wél gelukt is om na de koloniale verheersing op te krabbelen, en Afrika niet, terwijl hun uitgangssituatie min of meer gelijk was. Een hele lijst met verschillen, die volgens een ingezonden reactie de week daarna uiteindelijk op enkele cultuurverschillen zijn terug te voeren: de gemiddelde Afrikaanse boer (de meeste mensen zijn er boer) heeft een ander arbeidsethos, is meer gericht op zelfstandigheid, is meer individualistisch, en meer gericht op sociaal aanzien, zoals een boer uit de Oudheid, werd gezegd. Maar goed, we hadden op dit punt al geen meningsverschil meer.
Over die economische macht en ook andere macht van China: wáár moet ik dan concreet bang voor zijn? Jij doet dat hier niet, maar ik krijg vaak het gevoel dat dat China-argument gebruikt wordt om werknemers klein te houden. Zo van: jullie moeten echt langer en harder gaan werken, want anders… Ja want anders wát? Angstargumenten. Ondertussen komen de Chinezen ons pensioenstelsel bestuderen en zijn het rustige, op de lange termijn gerichte aandeelhouders van Europese bedrijven.
Maar waar het uiteindelijk over ging, de kern van je betoog: dat het slecht voor je economie zou zijn als je als ontwikkeld land je onderwijs verwaarloost. Misschien sla ik BON hiermee een argument uit handen, maar ik heb daar dus zo mijn twijfels over. Daarom is Engeland zo’n treffend voorbeeld: onderwijsvernieuwlingen tot en met, maar een nationale economie die bloeit als nooit tevoren.
Slecht onderwijs tast volgens mij, veel meer dan de groei van het BNP, het geluk van een bevolking aan: grotere ongelijkheid (met welgestelde mensen in villawijken achter hoge muren wil ik overigens ook niet ruilen), minder mogelijkheden om daaruit te ontsnappen, samengaand met meer ontevredenheid, angst en geweld. Ook in scholen overigens.
Re: Re: Re: waarom willen we eigenlijk beter onderwijs
De Detroit vergelijking gaat niet mank. Het probleem van Detroit was dat de Japanners veel beter werden in auto’s bouwen dan de Amerikanen. Voor Nederland is het probleem dat de Chinezen en Indiers veel beter aan het worden zijn in diensten leveren (en de Polen in vrachtwagens rijden…).
Als je als ontwikkeld land je onderwijs verwaarloost dan kun je dat alleen opvangen door immigratie. Daar lijkt de Nederlandse bevolking niet zo een fan van. Bovendien moeten die immigranten wel naar jouw land toe willen komen. De kansrijken willen niet naar Nederland. Op de lange duur heeft ook Engeland een probleem. De Chinezen en Indiers zullen in hun eigen land blijven als het daar nog beter gaat en de Europeanen zullen minder goed worden dankzij de onderwijsvernieuwlingen die nu ook Duitsland en Frankrijk aan het bereiken zijn.
Dit zijn allemaal processen op een hele lange termijn.
hele lange termijn?
Lijkt me niet, we zitten er midden in.
Enkel de individuele inwoners van Nederland hebben belang bij goed onderwijs. En dan alleen nog maar als ze niet meer belang hebben (als aandeelhouder, hetzij direct of via een pensioenfonds) in goedkope immigratie van kenniswerkers, of verplaatsing van bedrijven naar plaatsen waar die kenniswerkers zijn.
De ongereguleerde globalisering leidt noodzakelijkerwijze tot machtsverhoudingen die uitsluitend gekoppeld zijn aan geld. Dat is het enige sturende mechanisme. Simpelweg omdat je je eigen lokale omgeving niet kan en mag afschermen. Dus heb je met een globale markt te maken en is een lokale overheid ten dode opgeschreven. Die kan namelijk niet kiezen voor beschermende maatregelen omdat dan het land als geheel weg geconcurreerd wordt. De lokale overheid blijft enkel macht hebben over volstrekt onnozele zaken, want de economie is een eigen, veel krachtiger macht.
Overigens is dit alles ook niet in het belang van de landen/mensen die nu wel de wind mee hebben (china), want zodra je de wind een paar jaar mee hebt, wil je je ontwikkelen en krijg je daardoor een duurdere huishouding, waarvoor je je plekje moet afstaan een een ander land/gebied.
De snelheid waarmee die veranderingen (geld stroomt naar het laagste puntje) zich voltrekken wordt door de informatie technologie steeds groter. Nu al worden bedrijven neergezet voor een periode van omstreeks 5 jaar. Dan is de investering terugverdiend en kan de lokatie veranderen, naar een nieuw laagste putje.
Tsja… de enige reden dat dit verhaal niet persé somber is, is dat ik gelukkig niet in de toekomst kan kijken. Je weet nooit wat er morgen plotseling anders is. En om daarmee om te gaan, kunnen we toch maar beter zelf zo goed mogelijk opgeleid zijn. Alleen heeft iemand er belang bij om dat te betalen.
Hele lange termijn
Ik bedoelde dat de rampzalige economische effecten van slecht onderwijs pas op de hele lange termijn in Nederland zichtbaar zullen worden. Nu kunnen we dat nog camoufleren door de wel goed opgeleide ‘oudjes’ en de buitenlandse kenniswerkers.
bedreigingen voor het mondialiseren van de welvaart
Amerika als geheel heeft geen blijvende schade geleden door de concurrentie van Japanse auto’s. Door het grote aantal hoogopgeleiden heeft het andere industrieën tot ontwikkeling gebracht en zijn de meeste Amerikanen er door de internationale handel op vooruit gegaan. Maar wat China en India betreft zitten er toch wel wat addertjes onder het gras. Door de grote vraag naar grond- en energiestoffen zouden die wel eens zo duur kunnen worden dat er minder welvaart te verdelen is. Er is geen uitzicht op goedkope schone energie dus ook de CO2 uitstoot is een bedreiging voor de welvaart. Als we Nederlands als echte eigen taal willen behouden blijven we minder aantrekkelijk voor hoogopgeleide buitenlanders. Als Nederland in de toekomst veel slechtgeschoolde arbeidskrachten heeft zullen de goedopgeleiden niet meer solidair met hen zijn maar zullen ze emigreren. Hoogopgeleide Nederlanders spreken tegenwoordig voldoende Engels om overal in de wereld aan de slag te kunnen. Nederland kan alleen als sociale welvaartsstaat overleven als iedereen behoorlijk opgeleid wordt.
Seger Weehuizen
Diensten uit India en China
Je schrijft: “Voor Nederland is het probleem dat de Chinezen en Indiers veel beter aan het worden zijn in diensten leveren (en de Polen in vrachtwagens rijden…).”
Maar dat andere landen beter worden in het leveren van zaken die hier nodig zijn, is niet nieuw. Het is vervelend als nét jouw bedrijfstak de klos is (schoenen, textiel, steenkolen, gloeilampen etc.), maar Nederland als geheel heeft van dit soort processen op langere termijn niet te lijden gehad, integendeel: omdat onze economie veelzijdig is (en wat dat betreft wil je dus níet met Finland ruilen) konden verliezen in de ene sector goed opgevangen worden door de rest. Veel bedrijven blíjven ook in Europa, ondanks de hoge loonkosten, omdat die korte geografische en culturele afstand gewoon loont.
Oké, het ging tot nu toe vooral om goederen. Maar waarom zou het met diensten anders zijn? Omdat het om hogergeschoold en dus duurderbetaald werk gaat? Je verliest weliswaar werkgelegenheid, maar dat komt met de vergrijzing misschien niet eens zo slecht uit, en je krijgt er goedkopere diensten voor terug. Het geld dat ze er in India/China mee verdienen, wordt ook weer uitgegeven in de wereldeconomie en juist een land als Nederland profiteert daar direct of indirect doorgaans goed van mee.
Ik snap dat immigratie de enige manier is om voor je verwaarloosde onderwijssysteem compenseren, en inderdaad: een land als Nederland is daar niet echt op ingesteld, maar sowieso is het geen elegante oplossing: je werkt mee aan het ontwortelen van mensen en het braindrainen van andere landen. Maar als het bedrijfsleven eerst decennia roept om lagere belastingen en daarna gaat roepen om kenniswerkers, dan moet ik nog zien wie dat gaat tegenhouden.
Om nog even advocaat van de duivel te spelen: mocht Europa op lange termijn inderdaad echt achterop raken, dan kan het alsnog dán gaan investeren in beter onderwijs. Een achterstand hoeft geen achterstand te blijven; dat zie je aan (Zuid)oost-Azië.
Natuurlijk lijkt me beter onderwijs (en wel nu onmiddellijk!) gewoon de veiligste, verstandigste weg. Kán niet slecht zijn voor je economie, is altijd goed voor individuele mensen, en is een krachtig tegengif tegen overdreven angstbeelden.
Aanbod
Nederland moet China en India dan wel wat te bieden hebben. Wat heeft Nederland dat China en India op termijn niet beter en goedkoper kunnen?
Alsnog investeren in beter onderwijs kan te laat zijn. De wereldgeschiedenis staat vol met beschavingen die hun eigen ondergang hebben bewerkstelligd en daar ofwel nooit bovenop gekomen zijn of daar eeuwen over gedaan hebben (China en India lijken voorbeelden te worden van het laatste).
Geldeconomie
Em70, het is toch heel voorstelbaar dat in een geldeconomie het juist de onkritische, slecht opgeleide consument is, die voor de omzet zorgt?
Je zou kunnen zeggen dat: “hoe dommer het consumerende publiek, des te gemakkelijker het is om allerlei rommel te slijten en de omzet van rommelproducenten te verhogen” Een goed voorbeeld levert ons de run op allerlei kerstprullaria, die thans op gang komt.
Re: aanbod
Ik post ‘m even hier, anders wordt het te smal.
Wat Nederland heeft dat China en India op termijn niet beter en goedkoper kunnen?
Het gaat niet alleen om kunnen, maar ook om hebben. Om maar wat te noemen:
– Infrastructuur die toegang biedt tot één van de welvarendste grote bevolkingsconcentraties ter wereld (de nog goedkopere nieuwe Chinese kranen in de Rotterdamse haven maken onze kraanmachinisten weer productiever en welvarender);
– Landbouwgrond, ook nog eens in de nabijheid van deze bevolkingsconcentratie;
– Landbouwgrond die veel minder dan die van India en China blootstaat aan degradatie door wanbeheer en klimaatverandering;
– Cultuurspecifieke marketingdiensten;
– In het betreffende land aanwezige en geïntegreerde werknemers voor tal van vormen van persoonlijke dienstverlening die nabijheid vereisen;
– Toeristische mogelijkheden voor wereldwijde toeristenstromen in een gevarieerd, schoon en aantrekkelijk natuur- en cultuurlandschap binnen een relatief klein gebied;
Ontwikkelde economieën draaien verder niet in hoofdzaak op het overvleugelen van andere economieën, maar op het zelf toepassen van productiviteitsverhogende technologieën en organisatievormen. Vooral dáár komt welvaart vandaan, zelfs zonder dat je die zaken zelf hoeft uit te vinden. Ja, ook voor het toepassen daarvan heb je inderdaad goed onderwijs nodig, maar wie weet is ons huidige onderwijs, of een (voor mij onwenselijke) gespleten variant van duur&goed en goedkoop&slecht daarvoor allang goed genoeg.
Vergeet ook niet dat verreweg de meeste handel plaatsvindt tussen rijke landen onderling, en niet tussen arme en rijke landen. Hoe rijker de arme landen worden, hoe gunstiger dat door de bank genomen op termijn is voor de al bestaande rijke landen. De VS van nu zien we economisch gezien, als geheel genomen, ook niet als gevaar en bedreigende concurrent, maar als werkterrein waaraan geld te verdienen valt. Waarom zouden China en India dan wel dat gevaar worden? Op termijn krijgen China en India bovendien zelf ook te maken met dezelfde zaken als de VS/Europa/Japan:
– hogere lonen;
– strengere milieumaatregelen;
– een binnenmarkt die belangrijker wordt dan de buitenmarkt;
– ambitie-daling;
– en als klapper op de vuurpeil: onderwijsvernieuwingsmodes!
Juist in een wereld waarin transport en communicatie relatief goedkoop zijn, en economieën meer geïntegreerd zijn, is het risico om als individuele regio terug te vallen kleiner. De ene beschaving heeft ook niet echt belang meer bij een terugval van de andere, integendeel. Een gezamelijke terugval of afremming door allerlei vormen van milieudegradatie door te sterke bevolkings+welvaartsgroei lijkt me dan nog waarschijnlijker. Verder lijkt het me juist door die globalisering voor de hand liggen dat je veel sneller weer kunt opklimmen dan eeuwen of millennia geleden het geval was. West-Europa en de VS, de eerste gebieden die ooit welvarend werden, hadden zelf geen steenrijke gebieden voorhanden om door export snel tegenaan te kunnen groeien.
Hoe verdienen we ons geld?
Infrastructuur: hoe verdient Nederland hier aan? De schepen hoeven niet naar Rotterdam, ze kunnen ook naar Antwerpen of Hamburg. Dat drijft de prijzen omlaag. Ik vraag me af of daar nog iets aan te verdienen valt.
Landbouwgrond. Daar heeft Zuid-Amerika ook meer dan genoeg van en daar is arbeid veel goedkoper. Al het veevoer dat in Nederland aan de koeien gegeven wordt komt daar al vandaan. Met onze huidige levensstijl (veel vlees) denk ik niet dat Nederland voldoende landbouwgrond heeft voor het voeden van de eigen bevolking, laat staan voor het exporteren (we exporteren nu wel, maar we importeren waarschijnlijk meer).
Cultuurspecifieke marketingdiensten: dan ga je er al van uit dat onze ‘cultuur’ voldoende geld heeft om interessant te zijn om veel aan te verkopen.
Toeristische mogelijkheden: veel ontwikkelingslanden zijn fantastische toeristische mogelijkheden. Toch blijven ze ontwikkelingsland.
Dan het onderliggende punt: ‘productiviteitsverhogende technologieën en organisatievormen’. Die zijn inderdaad essentieel, maar dan moet er wel iets geproduceerd worden. Anders is het net als ‘leren leren’ zonder leren. Ik ben bang dat je dezelfde fout maakt als de onderwijsvernieuwlers, maar dan op economisch gebied EM70.
Zo verdienen we ons geld
“De schepen hoeven niet naar Rotterdam … dat drijft de prijzen omlaag. Ik vraag me af of daar nog iets aan te verdienen valt.”
Bij alle concurrentie wordt de prijs omlaag gedreven; met die redenering zou nergens waar geconcurreerd wordt nog iets te verdienen zijn. De Rotterdamse haven is nog steeds het meest aantrekkelijk voor veel intercontinentale schepen. Alle grote havens in Noordwest-Europa groeien, Rotterdam relatief iets minder snel, maar de werknemers in de haven zijn niet aan te slepen en niet voor niets wordt de haven uitgebreid. De Rotterdamse haven is voor schepen duurder, maar ze komen er toch graag onder meer omdat hier diepere aanlegplaatsen zijn (voor de grootste schepen die er bestaan; meer dan 20m diep), de lading hier snel kan worden afgehandeld (onder meer omdat het een sluisvrije haven is), en er hier een goede, veelzijdige achterlandinfrastructuur is. Hoewel logistiek niet de meest hoogwaardig denkbare economische activiteit is (ruimtebeslag, vervuiling, toegevoegde waarde), verdienen we er veel aan.
“Landbouwgrond. Daar heeft Zuid-Amerika ook meer dan genoeg van en daar is arbeid veel goedkoper.”
Door de bevolkings- en economische groei (toenemende vraag) en degradatie (uitputting, erosie, verzilting door overbenutting) zal er wereldwijd een steeds groter gebrek aan goede landbouwgrond ontstaan. Er is momenteel 1,5 ha bruikbare landbouwgrond beschikbaar per aardbewoner. De gemiddelde Canadees heeft er 4,3 nodig (voedsel, bouwmaterialen, energie). De wereldbevolking zal de komende halve eeuw doorgroeien van nu 6,6 naar ongeveer 9 miljard mensen. Landbouwgrond is big business. Zie ook de ontwikkeling van de wereldmarktprijzen van katoen, koffie, cacao, suiker, tarwe, maïs etc.
“Met onze huidige levensstijl (veel vlees) denk ik niet dat Nederland voldoende landbouwgrond heeft voor het voeden van de eigen bevolking, laat staan voor het exporteren (we exporteren nu wel, maar we importeren waarschijnlijk meer).”
Nederland is, ondanks de kleine oppervlakte, gemeten in euro’s momenteel één van de grootste landbouwexporteurs TER WERELD. Weliswaar niet op de meest elegante manier, en opnieuw is het niet de meest hoogwaardig denkbare activiteit, maar we verdienen hier veel aan.
“Cultuurspecifieke marketingdiensten: dan ga je er al van uit dat onze ‘cultuur’ voldoende geld heeft om interessant te zijn om veel aan te verkopen.”
Inderdaad. Alles wat we hebben, verdampt niet door de economische groei van China en India (groei die zij trouwens voor een groot deel realiseren ten kosten van hun milieu; niet handig voor de lange termijn). Niet voor niets willen Nederlandse pensioenfondsen, die wereldwijd mogen investeren, tolwegen in Nederland aanleggen die ze over een lange periode mogen exploiteren. Dat heet: vertrouwen in de toekomst, niet alleen met de mond, maar met harde euro’s beleden.
“Toeristische mogelijkheden: veel ontwikkelingslanden zijn fantastische toeristische mogelijkheden. Toch blijven ze ontwikkelingsland.”
Wat heeft dat met Europa te maken? Voor Chinezen heeft op vakantie gaan naar Europa een enorm hoge status. Dat geldt zelfs voor de in onze ogen meest armoedige arrangementen. Economisch een enorme groeimarkt, zowel in kwaliteit als kwantiteit.
“maar dan moet er wel iets geproduceerd worden.”
Waarom zou een Chinese witgoedmultinational bezig zijn om in Italië fabrieken neer te zetten? Waarom kopen Mittal en Tata (beide uit India) voor gigantische bedragen Europese staalbedrijven? Omdat ze denken dat die méér of mínder rendabel zullen worden? Omdat ze ook meer mogelijkheden híer zien, of alleen elders? Waarom wil China graag hun overtollige Westerse valuta investeren in Europese bedrijven? Hoezo economie zonder produceren? Of heeft de markt een gigantische blinde vlek die jij niet hebt?
Niet de goede plaats?
We drijven een beetje af van onderwijs EM70…
Infrastructuur in Nederland drijft op subsidie (betuwelijn, wegen,…). Nu de havenarbeiders en vrachtwagenchauffeurs voor een groot deel Polen zijn die hun loon uitgeven in Polen is het maar de vraag of Nederland hier iets aan verdient.
De export van landbouwproducten komt voor een groot deel door import. We importeren varkensvoer uit Argentinie en exporteren het vlees dan weer. De poep blijft hier achter.
Nederland heeft 2.3 miljoen hectare landbouwgrond (Nederland is in totaal 4.2 miljoen hectare). De gemiddelde Canadees heeft er zeg je 4.3 nodig (dat zal voor een Nederlander ook wel zo ongeveer gelden). Dat is dus meer dan 60 miljoen hectare voor alle Nederlanders samen. Dat is 25 keer zoveel als Nederland aan landbouwgrond heeft en 12 keer de totale oppervlakte van Nederland (ik vraag me af of ik er niet een factor 10 naast zit, dit is nog iets erger dan ik al dacht…). En jij denkt dat we ons brood gaan verdienen met landbouw op dat piepkleine lapje grond??
De Chinezen investeren in Europa om de kennis hier te stelen. De Bank of England heeft vorige week een waarschuwing uit laten gaan naar de ‘City’ precies hierover. Net als de Japanners zijn de Chinezen extreem gesloten. Zodra ze onze kennis hebben zou het best eens kunnen dat ze alle banden met het westen doorsnijden en wij ze alleen nog tegenkomen als concurrenten voor grondstoffen in derde wereld landen.
Re: Niet de goede plaats?
Ja, we drijven af. Maar we worden steeds maar niet op de vingers getikt door de moderatoren. En ik krijg ook steeds maar niet op m’n donder van Hals. Dus ik ga maar door; ik vind het een interessante discussie.
“Infrastructuur in Nederland drijft op subsidie”
Ja, het is inderdaad geïnvesteerd belastinggeld, noem het subsidie, maar dat verdienen we meer dan terug. Denk opnieuw aan die pensioenfondsen en die tolwegen. Dat dat geld voor een deel naar Oost-Europeanen gaat, lijkt me geen probleem, zelfs al geven ze hun loon daar voor de volle 100% uit. Als de arbeid voor een Nederlands bedrijf werd verricht (zoals het Rotterdamse Havenbedrijf, of een Nederlands logistiek bedrijf), gaat de winst over die arbeid naar de bedrijfseigenaar. Deels vloeit het dus ook weer terug naar de overheid. Het in Polen uitgegeven geld, doet de Poolse economie groeien. Dat genereert meer handel tussen Polen en Nederland. Dat is goed voor de economie van Nederland, en dus ook weer voor de staatskas. Ik zie het probleem hier dus niet van in. Van de Betuwelijn natuurlijk wel, alhoewel: misschien komt die nog van pas als de Alpengletsjers zijn weggesmolten en de Rijn in de zomer te laag komt te staan.
“De poep blijft hier achter.”
Zoals ik zei: het is niet de meest elegante manier van geld verdienen. Om meerdere redenen overigens; bijv. ook dierenleed, kap tropisch regenwoud, verdroging wetlands in Hoog-Nederland. Je berekening klopt in grote lijnen; het ís ook extreem. Maar door onze algehele hoge productiviteit (welvaart) kunnen we (het geldt overigens voor heel West-Europa) het ons permitteren om zoveel te importeren. Het loont. En als dat piepkleine maar hoogproductieve stukje grond nú al loont, waarom zou het in de toekomst dan niet lonen als goede landbouwgrond schaarser wordt? Ter illustratie nog wat dingen: de vraag naar melkpoeder in Azië stijgt, de prijs van varkensvlees in China is onlangs sterk gestegen en de Nederlandse tuinbouw werkt al volledig subsidievrij op de wereldmarkt. Niet de Nederlandse suikerbietenboeren hebben het grootste probleem met het afschaffen van de landbouwsubsidies/tarieven, maar die in Zuid-Europa. Wat maakt het nou uit of ons stukje land klein is? Als het maar winstgevend is!
“De Chinezen investeren in Europa om de kennis hier te stelen.”
Ja, die verhalen ken ik, ze zijn ook niet nieuw, en een deel ervan zal waar zijn. De Duitsers delen vrolijk hun magneettreintechnologie met de Chinezen; de Japanners zouden wel gek zijn zoiets te doen. Maar als de Chinezen uitzijn op kennis, is er dan niet een goedkopere, makkelijkere manier om daaraan te komen dan het voor immense bedragen kopen van bedrijven? Door gewoon te betalen voor (de licentie op) de patenten bijvoorbeeld. Of door de kenniswerkers met een hoger loon over te halen die kennis in China te komen delen of ontwikkelen.
“Zodra ze onze kennis hebben zou het best eens kunnen dat ze alle banden met het westen doorsnijden en wij ze alleen nog tegenkomen als concurrenten voor grondstoffen in derde wereld landen.”
Oké, dát is dus de angst, nu hebben we hem boven water. Dat ze rijker worden dan ons, daardoor de grondstoffen wegkopen, zodat wij met te weinig zitten en in de knel raken. Ik ga dat weer proberen te ontkrachten.
Veel grondstoffen raken sowieso op. We hebben wereldwijd naar schatting nog voor ruwweg een halve eeuw olie, een eeuw aardgas, en drie eeuwen steenkool. Nederland heeft trouwens ook nog heel veel steenkool; onder heel Nederland ligt een laag die in de helft daarvan op tegenwoordig winbare diepte zit. Maar mijn punt: we ontkomen er op termijn sowieso niet aan om de economie te verduurzamen. Dus zuiniger omgaan met gebruik, meer recycling en meer waste-is-food. Als de Chinezen die kennis ook willen stelen, dan graag, zou ik bijna zeggen, want dan gaan de grondstoffen langer mee en stijgt de prijs minder snel. Stijgt de prijs wel snel, dan wordt grondstofbesparende technologie vanzelf weer interessanter. En dan gaan we economisch dus uit van het meest extreme China-is-evil scenario: ze snijden de banden door. Hoe stel je je dat voor? Ze verliezen al hun investeringen en rendement in Westerse bedrijven? Ze staken de export naar het Westen? Ze verbieden de import? Vergeet ook niet dat China, met 1300 miljoen inwoners, niet zo heel veel meer inwoners heeft dan Europa met 800 á 900 miljoen. Verder zie ik niet veel tekenen dat China economisch wil expanderen ten-koste-van; integendeel; het lijken me meer op het collectief gerichte lange-termijn denkers. Anders dan bijvoorbeeld de Amerikanen dus. Op basis van de geschiedeis hebben China en India sowieso meer reden om dominantie van het Westen te vrezen, dan andersom. De banden doorsnijden lijkt me zinloos. Zoals gezegd: in onderlinge industriële handel (veel toegevoegde waarde) gaat véle malen meer geld om dan in de grondstoffenhandel (weinig toegevoegde waarde).
(We gaan gewoon stiekem door. Niemand leest het toch. Ik noem af en toe het woord onderwijs)
Zeg Mark, dat Nederlandse onderwijs, dat moet trouwens hoognodig eens verbeterd worden. Vooral het aardrijkskunde-onderwijs; schande dat dat in geen enkel bovenbouwprofiel meer verplicht is.
Re: Re: niet de goede plaats
Eerst maar even over de afsluiting van China. China en Japan hebben dat eerder gedaan. Toen de Europeanen oost-azie bereikten hielden de Chinezen en de Japanners hen buiten. De Japanners is dat tot aan de 2e wereldoorlog gelukt. China was wat verder in verval en wist de Europeanen niet geheel buiten te houden. De bokseropstand was de reactie. Ook nu sluit China zich zoveel mogelijk af (een bedrijf beginnen in China mag niet als buitenlander, je moet altijd een Chinese partner hebben etcetera). Ze willen onafhankelijk zijn. De afhankelijkheid die wij in Nederland gewoon zijn van diverse buitenlanden is hen een gruwel. In dat opzicht zijn ze niet zo verschillend van de Amerikanen (of de Fransen). Het gaat China alleen maar om China.
Het fundamentele punt blijft: je zult iets moeten maken/doen dat andere landen willen kopen. Europa drijft nu vooral op allerlei protectionistische maatregelen: de wereldhandel is volgens onze regels en die zijn goed voor ons en slecht voor alle anderen. Als andere landen (China, India, Brazilie) de regels mee gaan bepalen dan kan het er wel eens heel anders uit gaan zien.
In Europa doen we nu een aantal dingen nog beter dan de Chinezen en consorten, maar als we ons onderwijs verwaarlozen zal dat niet lang meer duren. En zoals je voorrekende kunnen we onze levensstijl niet volhouden als iedereen op de wereld zo gaat leven. Tenzij er spectaculaire wetenschappelijke ondekkingen gedaan worden. En als we ons onderwijs verwaarlozen zullen die niet in Europa gedaan worden en zullen wij er (dus) minder van profiteren.
Inschattingsfouten
China probeert zich juist zoveel mogelijk open te stellen. Vooral niet te veel, uit angst voor controleverlies. Begrijpelijk voor zo’n groot, centraal geleid, al eerder onder de voet gelopen land land zonder democratische traditie. China wil inderdaad onafhankelijk zijn (wie niet?), maar integreert juist steeds meer in de wereldeconomie.
“Het fundamentele punt blijft: je zult iets moeten maken/doen dat andere landen willen kopen.”
Als alle bedrijvigen plotseling naar China zouden vertrekken of zouden worden weggeconcurreerd, zou ik dat ook als een groot probleem zien. Maar juist doordat Nederland zich aanpast, wat door de open economie en de vrije markt ook redelijk te doen is, blijven Nederland en andere rijke landen enerzijds en nog opkomende landen anderzijds, enorm van elkaar profiteren.
Ik denk dat daar je grootste inschattingsfouten liggen:
1) een onrealistische angst voor de beweegredenen van China;
2) de snelheid (traagheid) van het proces en de wederzijdse aanpassingen in productie, handel en consumptie
Jij zou waarschijnlijk zeggen dat mijn grootste inschattingsfout in het feit ligt dat we ons zonder goed onderwijs ook minder goed kunnen aanpassen. Het ingewikkelde is: goed onderwijs voor wie, en hóe goed voor wie? Als je naast een matig gesubsidieerd systeem, een goedfunctionerend particulier onderwijssysteem voor de rijken hebt, dan is dat misschien wel voldoende voor het waarborgen van je economische groei. Die hoogopgeleiden houden dan namelijke de controle over de productiemiddelen, daar zijn ze dan slim en hoogopgeleid genoeg voor, en laten zo het BNP doorgroeien, al is het op een in mijn ogen lelijke, sociaal schadelijke manier. Cardoso, ex-president en hoogleraar economie in Brazilië verwoordde het eens ongeveer zo: “Hoe meer ongelijkheid je als land toelaat, hoe harder je groeit.” Zou best eens kunnen. Hij ging er met Brazilië tussenin zitten. Dat door schaarste van natuurlijke hulpbronnen iedereen (ook Azië, direct en indirect) het met wat minder moet doen (tenzij technologische oplossingen), lijkt me misschien zelfs wel een verademing, een interessante verandering.
Tenslotte werken veel creatieve mensen werken graag in Nederland, omdat ze het hier zo grappig vinden, met die vrijheidscultuur en zo. Zoiets laat zich moeilijk kopiëren. In Japan plegen scholieren zelfmoord, of sluiten ze zich maandenlang op op hun kamer, omdat ze de prestatiedruk niet aankunnen. Nederland heeft dus denk ik ook een soort van cultuurintrinsieke sterke kant, waar het onderwijs weinig vat op heeft, of het nou goed of slecht onderwijs is.
Ja, maar
West-Europa en de VS, de eerste gebieden die ooit welvarend werden, hadden zelf geen steenrijke gebieden voorhanden om door export snel tegenaan te kunnen groeien. Dat klopt maar wel wel edel steenrijke (Tenochtitlan, Cuzco) en vruchtbare (Oost-Indië) gebieden om voordelig uit te kunnen importeren. Singapoer, Israel en de golfstaten importeren voor hun bouwboem goedkope arbeidskrachten uit straatarme landen.
Onze infrastructuur die toegang biedt tot één van de welvarendste grote bevolkingsconcentraties ter wereld brengt ons alleen welvaart zo lang die bevolkingscentra welvarend blijven. Singapoer is groot geworden als handelsnatie maar zorgt ervoor ook nog andere hete ijzers in het vuur te houden. Het heetste is goed onderwijs.
Seger Weehuizen
Re: Ja, maar
“maar wel wel edel steenrijke (Tenochtitlan, Cuzco) en vruchtbare (Oost-Indië) gebieden om voordelig uit te kunnen importeren. ”
Klopt, en koloniën dienden overigens ook als afzetgebied, maar hoewel ik geen historisch econoom ben, lijkt het me dat een groot deel van de forse welvaartsgroei voor de massa vooral kwam door de Industriële Revolutie, en verder voor een heel groot deel dateerde van ná de dekolonisatie. Die welvaartsgroei is weliswaar gebaseerd op investeringen gedaan met eerder opgebouwd kapitaal, en dus indirect en deels ook op kolonialisme, maar de kern is opnieuw: eigen arbeidsproductiviteitsverhoging levert meer op dan profiteren van de ander.
Over Singapore (scoort overigens vergeleken met Nederland lager op koopkracht, en zelfs een kwart lager op per capita BNP): mogelijk kunnen of willen zij zich vanwege de beperkte ruimte niet al te veel immigratie veroorloven en móeten ze daarom wel op goed onderwijs inzetten. Het was toch juist dát land waar het onderwijs draaide om de inzet van de beste docenten? Hmmm, gevoeld ruimtegebrek, geen files, een wérkende OV-chipkaart, goed onderwijs… wat zei je pas ook weer, 1945, over democratie? 😉