Vernieuwingen in het basisonderwijs: onderzoek

(Team)Onderwijs op Maat: een hele omslag?
Onderzoek naar veranderprocessen

Beleidsonderzoek | april 2007

Sinds november 2001 is er in veertien scholen voor basisonderwijs gedurende enkele jaren ervaring opgedaan met (Team)Onderwijs op Maat. Het vernieuwende aan het TOM-project is de integrale aanpak van onderwijskundige veranderingen (het primaire proces) met personele en organisatorische aanpassingen (organisatiestructuur en functiedifferentiatie). Doel is het realiseren van onderwijs op maat, zodat het mogelijk wordt dat leerlingen in eigen tempo en naar eigen vermogen kunnen leren. Het gaat om een aanpak waarbij verschillende professionals (bijvoorbeeld leraren, onderwijsassistenten, teamleider, specialisten) gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor een groep leerlingen.

(Team)Onderwijs op Maat staat voor een ontwikkeling van een schoolorganisatie met meer of minder traditionele kenmerken (met name het leerstofjaarklassensysteem) in de richting van een organisatie die een meer flexibele groepering heeft, en waarbij er meer of minder verschillende leraars- en ondersteunende functies worden ingezet. Hierbij is nadrukkelijk sprake van maatwerk:
een school kan zelf, op basis van een analyse van de huidige situatie en context, nieuwe onderwijskundige en organisatorische doelen stellen.

Het project is een samenwerkingsproject van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de (schoolbegeleidingsdienst) MHR te Bodegraven. Binnen het project zijn veertien scholen geselecteerd. Er is daarbij nadrukkelijk gekozen voor een diversiteit aan ervaringen op het gebied van onderwijskundige vernieuwing en de inzet van onderwijsondersteunend personeel.

Onderzoek
In dit rapport wordt verslag gedaan van de belangrijkste ervaringen en opbrengsten van het project (Team)Onderwijs op Maat. Het rapport is gebaseerd op het onderzoek dat in opdracht van het ministerie van OCW door IVA beleidsonderzoek en advies is uitgevoerd naar veranderprocessen in de TOM-scholen.

Met dit onderzoek wordt beoogd:

voorbeelden te inventariseren van de belangrijkste activiteiten van de TOM-scholen;
de belangrijkste ervaringen van de scholen te volgen en in kaart te brengen;
de belangrijkste belemmerende en bevorderende factoren te inventariseren;
in kaart te brengen welke samenhangen er op de TOM-scholen gevonden worden met andere beleidsterreinen.
Gedurende het onderzoek zijn de projectleiders van de veertien TOM-scholen op drie momenten telefonisch geïnterviewd. Daarnaast zijn documenten (bijvoorbeeld de projectplannen en informatie van de TOM-website) bestudeerd. Tenslotte zijn vijf van de veertien scholen drie keer bezocht.

Aanleiding voor de scholen
Voor veel scholen is de voornaamste reden om aan het TOM-project deel te nemen de aansluiting bij hun onderwijskundige visie en de wens van meer onderwijs op maat. TOM biedt ideeën, tijd, ondersteuning en geld om (sneller dan zonder TOM) invulling te geven aan de visie van de school.

Daarnaast willen de pilotscholen (daarvoor) de organisatiestructuur aanpassen en werken met (functie)differentiatie. Zodat ‘de juiste persoon op de juiste plek met de juiste taken’ terechtkomt, er meer in teams wordt gewerkt en leerlingen dankzij ‘meer handen in de klas’ de zorg en aandacht kunnen krijgen die ze nodig hebben.

Activiteiten en veranderingen in de scholen
Binnen het TOM-project hebben de deelnemende scholen de vrijheid gekregen om TOM op een schooleigen wijze tot ontwikkeling te brengen en vorm te geven. Door deze vrijheid waren scholen in de gelegenheid om met de eigen schoolcontext rekening te houden.

Tien van de veertien scholen hebben ervoor gekozen om TOM in alle groepen en leerjaren in te voeren. Van deze tien scholen heeft één school gekozen TOM bij één vak aan te bieden (rekenen), vijf scholen hebben ervoor gekozen om TOM bij meerdere vakken aan te bieden; bij twee scholen is TOM zowel in alle groepen als in alle vakken ingevoerd. Twee scholen zijn ook bezig om TOM te integreren in de CKV-vakken.

Vier scholen hebben gekozen voor het invoeren van TOM op kleinere schaal, dat wil zeggen niet in alle leerjaren. In twee scholen is bewust gekozen eerst één unit op te zetten en TOM gedurende een bepaalde periode uit te proberen en te evalueren, alvorens deze aanpak uit te breiden in de gehele school. De twee overige kleinschalige projecten zijn uitgevoerd in twee van de drie bouwen (onderbouw, middenbouw en bovenbouw), variërend van onderdelen van een vak tot alle vakken.

Opbrengsten en effecten
Tijdens het onderzoek geven de projectleiders aan dat er meer onderwijs, aandacht en zorg op maat wordt gegeven, dat leerlingen zelfstandiger zijn geworden, dat bij leerlingen de motivatie en het plezier in leren en in de school zijn toegenomen, dat ze beter kunnen omgaan met verschillende teamleden en dat er een verbetering van het klimaat op school is opgetreden.

Teamleden zijn gegroeid in de veranderbereidheid en het verandervermogen, ze zijn meer gaan genieten van successen en ze hebben meer zicht gekregen in leerprocessen en in de problematiek van individuele leerlingen. Voor wat betreft de werkdruk zijn er verschillen tussen scholen. Op drie scholen is de beleefde werkdruk verminderd; op twee scholen is de ervaren werkdruk gelijk gebleven, maar veranderde de aard van de werkdruk. Er wordt meer plezier beleefd aan het werk.
Op enkele andere scholen werd juist meer werkdruk ervaren. De veranderingen ten aanzien van de werkdruk op de andere scholen zijn niet bekend.

Teamleden zijn op alle scholen meer gaan samenwerken; men zoekt hulp bij elkaar, er wordt meer gezamenlijk verantwoordelijkheid gedragen, er wordt meer gebruik gemaakt van elkaars competenties en kwaliteiten, er is meer openheid en er is een gemeenschappelijke taal ontstaan.

Voor de school is er een belangrijke stap gezet in de gezamenlijke visieontwikkeling, waaraan teamleden ook actief moesten meewerken en zelf invulling aan moesten geven. Er is duidelijk gewerkt aan een eigen TOM-school. Tot slot wordt aangegeven dat er raakvlakken zijn met ICTontwikkelingen, met leerlingenzorg/zorgstructuur, met personeelsbeleid, met kwaliteitszorg, Weer Samen Naar School en achterstandenbeleid.

Slot
Terugblikkend op de weergegeven resultaten heeft het TOM-project heel wat omslagen/veranderprocessen te weeg gebracht. Toch zijn er nog enkele zorgen. Op enkele scholen hebben de TOM-activiteiten in de afgelopen periode om uiteenlopende redenen stilgestaan. Andere zorgpunten betreffen de werkdruk en de aandacht die er is voor integraal personeelsbeleid.

Tot slot heeft ook in de TOM-gedachte zèlf een omslag in denken plaatsgevonden. Waar de TOMgedachte aanvankelijk vooral was gebaseerd op functiedifferentiatie en onderwijs op maat, hebben in de loop der jaren de samenwerking binnen de scholen, het teamleren en het concept van de ‘lerende school’ meer nadruk gekregen. Ook het versterken van de eigen onderwijsvisie van scholen en het ontwerpen van een eigen TOM-school kregen meer accenten. TOM heeft mede daarmee in de scholen een meer integraal karakter gekregen.

Let op het slotakkoord!! Ook hier zorgen over de werkdruk en integraal personeelsbeleid en een eindconclusie die mij doet denken een “veranderen om te veranderen” er is geld voor uitgetrokken.
Bron= www.minocw.nl/beleidsonderzoeken/5