Toespraak bij afscheid van Prof. Dr. Ir. Klaas van der Werff
Klaas van der Werff, geachte aanwezigen,
Het is een wat wonderlijke ervaring hier voor U te staan, na de TU al meer dan dertien jaar geleden te hebben verlaten wegens het bereiken van de pensioenverplichtende leeftijd. Maar nu voor jou, Klaas, het ogenblik is aangebroken met zogenaamd emeritaat te gaan, stel ik het op prijs in de gelegenheid te zijn gesteld even stil te staan bij de tijd, toen we gezamenlijk bezig waren met de mechanica.
Jij koos destijds de technische mechanica als afstudeerrichting voor je werktuigkundige studie. Deze afstudeerrichting stond bekend als theoretisch en dus moeilijk voor aanstaande ingenieurs. Maar de technische mechanica in algemene zin vormt met de thermodynamica wel de basis voor de bepaling van de veiligheid en betrouwbaarheid van de constructies, die de hedendaagse mens omringen, van al dan niet torenhoge woningen en kantoren tot de vaartuigen, voertuigen en vliegtuigen, waarmee de globalisering van menselijke activiteit zich heeft voltrokken. En ook de apparaten en machines, waarmee we ons dagelijkse leven hebben verlost van zwaar werk voor de productie van allerlei dingen die in onze behoeften moeten voorzien, ook die apparaten hebben een essentiële mechanische component. Mechanisch en mechanica zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden.
De technische mechanica bestaat uit toegepaste wiskunde, natuurkunde en techniek. Techniek is hiervan het onderdeel met de oudste geschiedenis. Lang werd voortgebouwd op ervaring en puur empirische kennis. De wiskunde en de natuurkunde doen hun intrede in de techniek met het ontwerp van de overbekende constructies van het ingenieursbureau Eiffel. Bewaard gebleven berekeningen zijn met de thans in gebruik zijnde computerprogramma’s gecontroleerd. Ze zijn betrouwbaar gebleken, evenals de ontworpen constructies, zoals de Eiffeltoren. Toch lag er tussen de berekende grootheden en de hieruit afgeleide technische conclusie van betrouwbaarheid nog een grote kloof, die met empirische kennis en ervaring moest worden overbrugd.
Ook nu ligt er nog een kloof tussen ontwerpberekeningen en de technische conclusies, die daaraan worden verbonden. De ervaring en empirie, waarop wordt vertrouwd bij het overbruggen van de kloof, is wel zeer systematisch in kaart gebracht en geordend, zodat zelfs de ontwerpers met een gerust hart in het vliegtuig stappen.
Vergeef me deze inleiding, Klaas, maar het plaatst jouw afstudeerwerk in het experimentele laboratorium van de mechanicagroep in het juiste perspectief.
Het gedrag van materialen moet experimenteel worden onderzocht. Bij het ontwerp van meetapparatuur voor de wring-trek-bank toonde je al innovatief te zijn aangelegd, zoals we dat tegenwoordig aanduiden. Als ik het me goed herinner was ons verzoek, na je afstuderen als medewerker aan het laboratorium verbonden te blijven, ook in eerste instantie gericht op die proeven, die wij deden ter toetsing van wiskundig geformuleerde materiaalmodellen. Maar je zou je al snel in een heel andere richting ontwikkelen.
Je kwam bij ons in een tumultueuse tijd. Hoogleraren werden van hun troon gestoten door hen, voor wie zij hun best deden een voorbeeld te zijn. In mijn herinnering aanvaardde jij de ontwikkelingen nogal laconiek, met de duidelijke wens ieder in zijn eer te laten. Ik weet niet of je daar blij mee bent, maar jij bent bij mij altijd overgekomen als ‘verstandig’.
Bij bedrijfsmechanisatie was na Professor Stal, vertrokken in verband met de organisatiechaos, veroorzaakt door de Wet Veringa, na enig zoeken een goede opvolger in Duitsland gevonden in de persoon van Helmuth Rankers.
Opgeslokt door tijdrovend vergaderen, eerst als Voorzitter-Beheerder, later als eerste decaan van de Afdeling der Werktuigbouwkunde, was ik weinig voor je beschikbaar, terwijl collega Rankers graag een medewerker uit de technische mechanica bij zich gedetacheerd zag. En zo werd je geconfronteerd met de kinematica, de leer van de mechanismen.
Hoe het allemaal in detail is gegaan herinner ik me niet. Maar als onuitwisbaar beeld is mij bijgebleven een gesprek, toen we elkaar min of meer toevallig tegenkwamen in de hal van ons laboratorium.
In de wat van de gangbare aanpak afwijkende formulering van de eindige elementen methode, die ik had ontwikkeld, speelden de uitdrukkingen voor de vervormingen van de eindige elementen een essentiële rol. Jij bracht deze aanpak in beweging!
Bij mechanismen vervormen de schakels vrijwel niet. Door van de vervorming van de eindige elementen, die de schakels vormen, de tijdsafgeleiden te nemen, die dus nul moeten zijn, worden de vergelijkingen verkregen waarmee de beweging van mechanismen kan worden gesimuleerd. Dit legde jij me uit in dat gesprek in het laboratorium.
De vooruitgang van de technische wetenschap is te danken aan de geboorte van zulk soort ideeën. Jouw idee leidde tot je proefschrift, tot het computerprogramma PLANAR voor de beweging van twee-dimensionale mechanismen, later tot het programma SPACAR voor drie-dimensionale mechanismen, Ben Jonker zou promoveren op de toevoeging van regeltechniek aan SPACAR. Er volgden meer promoties. Maar ik zal het kort houden. Niet zolang geleden mocht ik in een jury van de Kon. Hollandse Maatschappij der Wetenschappen de prijs voor het beste afstudeerwerk toekennen aan een afstudeerder van Ben Jonker, handelend over de toepassing van SPACAR bij de optimalisering van een mechanisme. Kortom, jouw idee over de behandeling van mechanismen is zeer vruchtbaar gebleken.
De computer maakte de technische mechanica ongemeen toepasbaar in het ontwerp. En zoals we dat tegenwoordig doen werd het onderwerp van de hiervoor ingestelde nieuwe leerstoel aangeduid met de Engelse naam ‘computer aided design’. Hoewel we voor de zekerheid nog wel even stad en land hebben afgereisd was het de vacaturecommissie al gauw duidelijk dat we de zaak aan jou in handen moesten geven. Vandaag heb je ons in een boeiende rede een terugblik gegeven.
Laatst heb ik voor de website van Beter Onderwijs Nederland een stukje geschreven als verontruste rustende hoogleraar. Ik stel: het leven van ons allen wordt bedreigd als de kennis van de beta-vakken en van de hierop gebaseerde techniek onvoldoende zouden worden onderwezen. Onze wereld is volledig van de techniek afhankelijk geworden! Hoe het hiervoor in aanmerking komende deel van de jeugd voor wiskunde, natuur- en scheikunde, techniek moet worden geïnspireerd is een vraag van levensbelang voor de maatschappij. Hopelijk kun jij, over zeg tien jaar, constateren: ‘het komt toch nog goed, ook al zag het er even somber uit’. Wij hebben in elk geval ons best gedaan!
Klaas, het ga je goed!