Verwijzingen naar de oudheid

Aangezien er toch zo veel wordt verwezen naar geschriften van vroeger, vooral over de jeugd, hierbij een uitreksel uit “geschiedenis van onderwijs en opvoeding” van William Boyd over het verval van het Romeinse onderwijs.

Niet tevreden met het onderwijs en de opvoeding zoals Augustinus dit voorstond en mede door de afnemende belangstelling van Augustinus voor zuivere wereldse kennis waren de retorische scholen ontvankelijk geworden voor de meer positieve kennis die de veronachtzaamde vrije kunsten in het vooruitzicht stelden. Uit dit gevoel nam de advocaat en retoricus Martianus Capella de taak op zich om een leerboek over de vrije kunsten te schrijven. Zijn werk over het huwelijk van Filologie en Mercurius ( de Nuptiis Philologiae et Mercurii) was een verzameling wetenswaardigheden afkomstig uit vele bronnen en gecomponeerd op een fantastisch algoritmisch stramien. Het bestond uit negen boeken : twee inleidende en vervolgens voor ieder van de vrije kunsten een. In de eerste twee wordt het verhaal verteld van het huwelijk van Mercurius, de god van de welsprekendheid, en tot het godenrijk verheven aardse maagd Filologie. In het gevolg van Filologie bevinden zich de zeven vrije kunsten: Grammatica, Logica,Retorica,Meetkunde,Rekenkunde,stereenkunde en muziek, ieder met zijn kentekenend attribuut. Grammatica wordt bijvoorbeeld voorgesteld als in het bezit van instrumenten om de tong van de kinderen los te maken, Logica heeft een slang in de ene hand en een haak in de andere hand, en zo verder. Wanneer deze maagdenrij naar voren komt geeft ieder van hen een dodelijk vervelend pedant expose over haar onderwerp, waarbij ieder onderwerp een heel boek voor zich krijgt toegemeten.
Er is nauwelijks een welsprekender getuigenis voor het droevige verval van het onderwijs in de 5e eeuw denkbaar dan dit werk van Capella. In zijn filosofische paragrafen is er geen spoor meer van de vitale denkbeelden van de Griekse literatuur en het Griekse denken, en wat hier aan natuurwetenschap wordt gepresenteerd is een “uitzonderlijk mengsel van onnauwkeurige aardrijkskunde, mystieke wiskunde en traditionele sterrenkunde” Het was het meest verbreide leerboek op de hogescholen die zich voorstelden hoger onderwijs te verstrekken. De hier voor het eerst uitgedrukte gedachte dat er zeven kunsten waren en niet meer dan zeven, was net zo kunstmatig als het boek zelf, maar het gaf een scherpe omlijning van het vage idee van “vrije studies”.
Mede door de invallen van de barbaren en de volksverhuizingen die daar op volgde moesten zulke kwetsbare en kostbare instellingen als de scholen wel het onderspit delven. Het is inderdaad wel mogelijk dat het Romeinse onderwijs, wanneer het in die periode nog levenskrachtig was geweest, zich uit eigen kracht had weten te herstellen. Daardoor viel de taak van de cultuur te verdedigen toe aan de leden van de heersende klasse. Maar de vroegere studieijver van deze klasse steunde op de samenhang tussen een bepaalde soort opvoeding en de kansen op een bestuursfunctie, en smolt snel weg toen onder de veranderde omstandigheden de opvoeding niet langer een paspoort was naar welvaart en macht. Zo verdwenen scholen van het toneel, evenzeer als gevolg van hun eigen zwakheid als door de onwetendheid en de onverschilligheid.

William Boyd