Hoe kwetsbaar is het Finlandse model?

Finland is aan het veranderen en daarmee het onderwijs.
Finland heeft in de afgelopen dertig jaar zijn basisvorming in relatieve rust en isolatie kunnen ontwikkelen. Met een homogene overzichtelijke bevolking met weinig immigranten. Maar die tijd is voorbij. Ook Finland ontkomt niet aan de immigranteninstroom en dat trekt een zware wissel op het beroemde Finlandse model.
NRC/Handelsblad besteedt er een hele pagina aan en een verslaggever ging er kijken en zag dat Finse scholen te maken krijgen met dezelfde problemen als onze Nederlandse scholen.
De zon schijnt op de Finse Golf. Het is lente in Helsinki, geen wolkje aan de lucht. Maar Erkki Aho, de geestelijke vader van het Finse onderwijs, maakt zich zorgen. Hij voerde in de jaren zeventig de middenschool in. Bijna alle kinderen, van alle niveaus zitten op dezelfde school, ook de kinderen met problemen. Pas als het niet anders kan komen ze in aparte groepen en op aparte scholen terecht. De middenschool heeft Finland aan de top gebracht op het gebied van onderwijs. Het Finse onderwijs is een voorbeeld voor de wereld. Voorlopig komen nog duizenden onderwijsexperts per jaar naar Finland op zoek naar het geheim van het succes. Het ministerie van Onderwijs laat congressen organiseren om alle vragen te beantwoorden.
Maar Erkki Aho maakt zich zorgen. Dertig jaar na de invoering van ‘zijn’ basisvorming is hij grijs geworden. Er komen in Finland steeds meer immigrantenkinderen. En die kinderen hebben steeds meer sociale problemen. Er zijn meer gedragsstoornissen, er is meer dyslexie.
Ook de Finse samenleving wordt snel complexer. ‘We doen het nu nog goed’, zegt Aho, ‘maar we hebben meer ervaring nodig met multiculturaliteit. Nu komt de hele wereld hier kijken, maar misschien moeten de Finnen zelf andere landen gaan bezoeken waar ze ervaring hebben met segregatie.
Het is de grootste bedreiging voor het Finse onderwijs, omdat het de wortels ervan raakt, gelijke kansen voor iedereen.
Alle Finse leraren hebben een mastertitel en doen onderzoek voor ze hun bul krijgen.
‘In Finland zijn de leraren dus hoog opgeleid. Dat vonden we een basisvoorwaarde eind jaren zestig toen we eraan begonnen’, zegt Aho.
In Finland zij er aparte docenten die de kinderen in de klas bijspijkeren, na schooltijd en in aparte groepjes. Verder staan sociaal werkers, taalspecialisten, psychologen, studieadviseurs en klasseassistenten ter beschikking van de docenten. Daardoor is het uitvalpercentage tot 16 jaar minder dan een half procent. Maar de Finnen zijn ook eerlijk over de problemen van het systeem. Ze hebben niets te verbergen, zo blijkt uit het congres. Een van de excursies gaat naar een school in een achterstandswijk. Hier staat de Kontulaschool voor kinderen van 7 tot 13 jaar. Er zitten 450 kinderen in 23 klassen. Het speelplein heeft de afmetinegn van een voetbalveld, met bomen, stukken zand en secties met tegels en speelapparaten. De kinderen spelen onder toezicht van drie pleinwachten in fluorescerende hesjes.
Drieëntwintig verschillende nationaliteiten zitten hier op school. Er zijn vier klassen met kinderen die niet met het reguliere onderwijs kunnen meekomen. Ze hebben allerlei achtertstanden. Er zijn ouders met alcholproblemen. Er zit een jongetje met een mentale handicap. Er zijn kinderen met gedragsproblemen, en er zijn mishandelde kinderen. Ze komen uit Irak, Finland, Bosnië en Rusland, zegt de docente Anitta Leipälä.
Ze oogt vermoeid. Ze is kortaf tegen de kinderen als die haar iets vragen. Ze kijkt nors. ‘Elk jaar beginnen we weer helemaal opnieuw’, zegt ze tegen de bezoekers.
Het is ook eenzaam werk, vertelt ze. Ze krijgt amper steun van de ouders. ‘Ook die moet ik nog vaak opvoeden. Ik moet ze vertellen hoe laat de kinderen naar bed moeten, hoe lang ze buiten moeten spelen. Eén van de kinderen heeft geen huis, dus daar moeten we een plaatsje voor regelen. De ander heeft geen sokken in de winter. Ze zijn soms agressief.’
De lerares praat over de hoofden van de kinderen heen in het Engels. ‘Deze kinderen hebben zoveel problemen, dat het zeer twijfelachtig is of ze ooit het ‘normale’ niveau zullen halen.’
De excursie gaat verder naar een ‘normale’, reguliere klas. Maar ook daar oogt de leraar vermoeid. Hij weet niet of hij volgend jaar hier nog werkt. ‘Het is heel zwaar werk’, zegt hij. Hij is rond de vijftig jaar. ‘Ik heb niet meer dezelfde energie als toen ik dertig was. Aan het begin van het jaar dacht ik ‘waar ben ik aan begonnen’.’
Na afloop van het bezoek zijn de Amerikanen geschokt. Die lerares van de speciale klas was zichtbaar overwerkt, zegt er een. ‘Op mijn school zou zo iemand geen les mogen geven.’
Het Finse onderwijs boekt goede resultaten, maar de leraren zijn gestresst.
Door het PISA-onderzoek worden hoge verwachtingen gewekt. Leraren voelen zich soms net een muis in een tredmolen. Ze rennen, rennen, rennen. Bang om te zakken op de ranglijst. De middenschool stelt aan hen hoge eisen.
Als het aantal ‘special needs’ scholieren in hetzelfde tempo blijft groeien als het nu doet, zitten in 2037 alle leerlingen in een speciaal programma, zegt Pirjo Koivula van de Finse Onderwijsraad tegen de congresgangers.. Er wordt gelachen. Het is natuurlijk een grapje, maar er zit een kern van waarheid in. Was het aantal ‘special needs’ scholieren in 1996 nog 2,9 procent, in 2006 was dat al 7,7 procent.
Finse kinderen hebben de laatste jaren steeds meer problemen. Er komt ook meer dyslexie voor, zegt Koivula, die specialist is in zorgleerlingen. Er zijn ook meer psychische problemen bij kinderen en het aantal echtscheidingen neemt toe. Ouders komen met steeds drukkere banen meer onder druk te staan, zegt Erkki Aho.
Een ander opkomend thema in het Finse onderwijs en in de Finse media is het pesten.
Finse leerlingen voelen zich niet altijd even gelukkig op school. ‘Het lijkt erop dat we altijd te veel gefocust hebben op resultaten, maar het welbevinden van de leerlingen uit het oog hebben verloren’, zegt Pirjo Koivula.
En er komen meer immigranten naar Finland. Gemiddeld bestaat slechts 2 procent van de bevolking uit immigranten, voornamelijk Russen en Somaliërs. Maar in Helsinki is het percentage zes. Maar er zijn ook gebieden waar meer dan veertig procent van de kinderen van allochtone afkomst is, vooral in en rond Helsinki.
Maar er knaagt meer aan de wortels van het Finse onderwijs. Aan het begin van de jaren negentig kwam Finland in een zware recessie. De mensen die toen werkeloos werden, hebben nu hun kinderen op de scholen en de gevolgen daarvan trekken nu een zware wissel op onze docenten.
En dan is er het politieke verhaal. Sinds 2003 waait er een andere wind in de Finse politiek. Er zit nu een rechtsere regering in het zadel en die heeft andere prioriteiten dan de sociaal-democraten van voorheen. Zo hebben onlangs meer privé-scholen een vergunning gekregen. Het zijn er niet zoveel, zo’n vijf procent van de leerlingen gaat naar het private onderwijs, maar het is wel een trend naar meer segregatie, zegt hoogleraar Valijarvi.
‘Maar belangrijker dan de politieke kleur is wellicht de veranderde structuur van de overheid.
Finland besloot begin jaren negentig het onderwijs te decentraliseren naar de gemeenten. Op zich niet slecht’, zegt Aho. ‘Scholen in Helsinki hebben nu eenmaal andere problemen dan scholen in de dun bevolkte gebieden in het noorden. Maar het geld van de overheid naar de gemeenten is niet geoormerkt. Het gevolg is dat onderwijs moet concurreren met sociale voorzieningen, cultuur en zorg’, aldus Aho.
‘Nu maakt het nog niet uit waar je kind naar school gaat’, zegt hoogleraar Valijarvi, ‘Alle scholen zijn ongeveer even goed. Maar dat gaat straks veranderen. Dan komt de gelijkheid in gevaar.’
De regering heeft besloten tot een strenger ‘back to basics’ curriculum voor scholen. Met meer nadruk op wiskunde en taal, en minder op ‘creativiteit’ als muziek, lichamelijke opvoeding en cultuur. ‘Dat is goed voor de basiskennis’, zegt Valijarvi, die tevens hoofd is van het PISA-onderzoek 2009 in Finland. ‘Maar met zo een strenger curriculum is het lastiger moeilijker lerende kinderen te motiveren. Van de twintigjarigen heeft thans 12 tot 15 procent geen hogere kwalificatie dan de basisvorming. Vooral jongens. En dat is niet voldoende om later je baan te behouden.’
De komende tien jaar worden beslissend om te bepalen of de basisvorming eigenlijk überhaupt wel kan werken, in een moderne, multiculturele open markteconomie.
Aho kijkt uit over de Finse Golf. De wind ruist door de dennen.
Hij lacht:’Ja, ik ben een oude sociaal-democraat.’
‘De Finnen hebben de ervaring, de rust, de docenten, de visie en de middelen.
Als de Finnen het niet kunnen, kan niemand het.’